რუსთაველის კვალდაკვალ

რუსთველის კვალდაკვალ

ვარაუდები რუსთაველისა და „ვეფხისტყაოსნის“ შესახებ

  რუსთაველი - მე-12 საუკუნის უდიდესი პოლიტიკური მოღვაწე, გენიალური პოეტი და იაპონელთა აღიარებით ადამიანია, ვისგანაც იწყება რენესანსი. რუსთაველის შესახებ დანამდვილებით არაფერი ვიცით, ამ პიროვნებაზე მხოლოდ ვარაუდებითა და ჰიპოთეზებით ვსაუბრობთ, ამიტომ დღესაც გამოვიჩენ მცირეოდენ თავხედობას და პირად დაკვირვებებსა და ისტორიულ ფაქტებზე დაყრდნობით გიჩვენებთ ჩემეულ ვერსიას თუ ვინ იყო რეალურად რუსთაველი, ერქვა თუ არა მას შოთა და მოგვითხრობს თუ არა „ვეფხისტყაოსანი“ მართლაც ისეთ იდეალურ სამყაროზე, როგორიც ერთი შეხედვით პოემაში იკითხება.

  დავიწყოთ იმით, რომ ისტორიამ შემოგვინახა რუსთაველის მხოლოდ ორი პორტრეტი: ახალგაზრდობის პორტრეტი, რომელიც შესრულებულია XII-XIII საუკუნეებში უცნობი მხატვრის მიერ, მეორე კი ფრესკული პორტრეტია. ის დაცულია იერუსალმის ჯვრის მონასტერში. რუსთაველის ახალგაზრდობის პორტრეტი მე-17 საუკუნის ზაზა ციციშვილისეულ "ვეფხისტყაოსნის" ხელნაწერს ჰქონია დართული, რომელიც XII-XIII საუკუნის უცნობი მხატვრის მიერ შექმნილი პორტრეტიდან გადმოუხატავთ. როგორც პროფესორი ზურაბ ჭუმბურიძე თავის წიგნში "ქართული ხელნაწერების კვალდაკვალ" წერს: "ვეფხისტყაოსნის" ზაზა ციციშვილის ხელნაწერი პირველად 1870 წელს მიმოიხილა პლატონ იოსელიანმა, რომლის ცნობითაც, ამ ხელნაწერს ჰკუთნებია შოთა რუსთაველის პორტრეტი, სადაც პოეტი წარმოდგენილია ფეხმორთხმით მჯდომარე აღმოსავლურ ყაიდაზე ერისკაცის ტანსაცმელში. სურათი 1927 წელს გადაეცა უნივერსიტეტის ქართული ხელოვნების მუზეუმს, რომელიც შემდეგ გახდა საქართველოს ხელოვნების სახელმწიფო მუზეუმი და რუსთაველის პორტრეტი ახლაც იქ ინახება. რაც შეეხება შოთა რუსთაველის ფრესკულ პორტრეტს, ძველი წყაროების მიხედვით, იერუსალიმში ჯვრის მონასტრის ერთ-ერთ სვეტზე გამოსახული უნდა ყოფილიყო შოთა რუსთაველის პორტრეტი. მის მოსაძიებლად 1960 წელს იერუსალიმში გაემგზავრა ჯვრის მონასტრის ქართულ სიძველეთა შემსწავლელი სამეცნიერო ექსპედიცია, რომელშიც შედიოდნენ: ირაკლი აბაშიძე, გიორგი წერეთელი და აკაკი შანიძე. მათ მართლაც მიაგნეს სვეტს, მაგრამ ის შავი საღებავით დაფარული აღმოჩნდა. საღებავის ზედა ფენის მოშორების შემდეგ ფრესკა გამოჩნდა. წმინდა იოანე დამასკელისა და წმინდა მაქსიმე აღმსარებლის წინაშე მუხლმოდრეკილი და ხელებაპყრობილი ლოცულობს შოთა რუსთაველი. პოეტის გამოსახულებას ქვეშ აქვს წარწერა:

„ამის დამხატველსა შოთას

შეუნდოს ღმერთმა, ამინ.

რუსთაველი."

   ერქვა თუ არა რუსთაველს შოთა? გავყვეთ ქართულ ენას, „ვეფხისტყაოსანია“ ძირითადი და მთავარი წყარო იმისა, რომ დიდ პოეტს რუსთაველი ეწოდება, მაგრამ თავად პოემაში არსად არ ჩანს მისი სახელი. შოთასთან დაკავშირებით ყველაზე საიმედო და დასაყრდენი წყარო სწორედ იერუსალიმის ჯვრის მონასტრის ფრესკაა, სადაც ერთად გვხვდება ორი სახელი- შოთა და რუსთაველი. ამ წარწერის გაშიფვრა ორნაირად შეიძლება: 1 - ამ ფრესკის დამკვეთ შოთა რუსთაველს შეუნდოს ღმერთმა; 2 - უშუალოდ ამ ფრესკის დამხატველ შოთას შეუნდოს ღმერთმა, რომელმაც დახატა რუსთაველი. საეჭვოა, რომ თუ რუსთველი დაუკვეთდა ფრესკას მაშინ წარწერაზე არ დაურთავდნენ დამხატველ შოთას, არამედ მაშინდელ ქართულში არსებულ მეტად შესაფერის სიტყვას - დამკვეთს ან შემკვეთს. შესაბამისად, ვფიქრობ, დამხატველი შოთა არის ადამიანი, ვინც უშუალოდ დახატა რუსთველის ფრესკა. წარწერაც ისეა დატანებული, რომ სიტყვა „რუსთაველი“ წერია ქვედა ხაზზე, შესაბამისად ესაა მინიშნება და ერთგვარი განმარტება იმისა, თუ ვინაა ფრესკაზე გამოსახული.

  იერუსალიმის ჯვრის მონასტრის სვეტზე გამოსახული პორტრეტი რომ უდავოდ რუსთველს ეკუთვნის ეს დასტურდება მონასტერში აღმოჩენილი სააღაპე წიგნითაც, რომლის მიხედვითაც ვინმე მეჭურჭლეთუხუცესს შეუკეთებია და განუახლებია ჯვრის მონასტერი. აქედან გამომდინარე კიდევ უფრო მყარდება ის ვარაუდი, რომ შოთა რუსთაველი დიდ პოეტთან ერთად დიდი, მაგრამ დევნილი პოლიტიკოსიც იყო.  სანამ უშუალოდ ამ საკითხზე ვისაუბრებ, მოდით, ვარაუდიც გამოვთქვათ მის წარმომავლობაზე. რუსთაველი სინამდვილეში თორელია. რუსთაველის მესხობის (თორელობის)  ვერსიას ხანგრძლივი ისტორია ჰქონდა. ის მომდინარეობდა არჩილ მეფისაგან (,,გაბაასება თეიმურაზისა და რუსთველისა“) . ამ აზრს იზიარებდნენ დავით ჩუბინაშვილი და ალექსანდრე ხახანაშვილი. ,,ვეფხისტყაოსნის“ ენობრივი ანალიზის საფუძველზე რუსთაველის მესხობის დასაბუთება სცადა ნიკო მარმა. საგულისხმო მოსაზრებანი წამოაყენა იმავე საკითხებზე დოცენტმა ნოდარ(ნუკრი) შოშიაშვილმა.  მკვლევარი სწორედ თორელთა საგვარეულო სახელს უკავშირებს “ვეფხისტყაოსნის” ავტორს, რადგან თამარ მეფის დროს მეჭურჭლეთუხუცესობა თორელებს ეპყრათ. მეჭურჭლეთუხუცესის სახელო თამარის დროიდან ეკავათ სამხრეთ საქართველოს ორ დიდ საგვარეულოს: თორელებსა და ჯაყელებს. შოთა თორელს მეჭურჭლეთუხუცესობის გარდა ადრევე შეეძლო მიეღო ზედწოდებად რუსთველობა. შესაძლოა მას სამამულედ ადრევე მისცემოდა მესხეთის ციხე-ქალაქი რუსთავი. აქედან კი, ბუნებრივია, წარმოდგა მისი ახალი ზედწოდება ­ რუსთაველი. არც ის არის გამორიცხული, რომ თბილისში სამეფო კარზე სამსახურში მყოფ შოთას თბილისთან ახლოს მდებარე რუსთავის მფლობელობა მიეღო და ამიტომ ეწოდა შოთა თორელს რუსთაველი, მაგრამ წყაროებით ამ ხანებში თბილისის რუსთავი ეკუთვნოდა ზაქარია მხარგრძელს. ამრიგად ეს მეორე ვარაუდი ჯერჯერობით უფრო სათუოა. უფრო რეალური ჩანს იმის დაშვება, რომ შოთა თორელმა, შემდეგში მეჭურჭლეთუხუცესმა, რუსთველობა მიიღო თორშივე შემავალ რუსთავისგან. ამ მოსაზრებით: “ვეფხისტყაოსნის” ავტორი არის თამარის დროის დიდი პოლიტიკური მოღვაწე შოთა რუსთაველი. თამარის დროსვე მომხდარა მისი აღზევება. მას ეკავა ერთ­ერთი დიდვეზირის სახელო ­ მეჭურჭლეთუხუცესობა. შოთა უაღრესად განსწავლული პიროვნებაა, როგორც ჩანს, მან ბრწყინვალე განათლება მიიღო ჯერ საქართველოში, იყალთოს აკადემიაში, შემდეგ – ბიზანტიაში; შეისწავლა ბერძნული, არაბული და სპარსული ენები, იცნობდა არა მარტო ქართველ მოაზროვნეთა ნაშრომებს, არამედ ანტიკურ ფილოსოფიას, ემპედოკლეს, ჰერაკლიტეს, პლატონის ნაშრომებს, აღმოსავლურ ლიტერატურას (ფირდოუსი, გურგანი, ნიზამი და სხვა). ყოველივე ეს, აგრეთვე პოეტის განსწავლულობა ასტრონომიაში, ასტროლოგიაში, გეოგრაფიაში, მედიცინაში, ფილოსოფიაში, სამართალში, ისტორიაში, სამხედრო საქმესა და სხვა, ასახულია მის პოემაში.

   და მაინც, რატომ უწევს ასეთ დიდ მოხელეს საქართველოდან წასვლა? რატომ არცერთ წყაროსა და ნაშრომში არ ვხვდებით მის სახელს? რატომ არ გვაქვს შემონახული რუსთაველის სხვა ნაშრომები?(უთუოა, რომ მას სხვა ლექსებიც ექნებოდა, თუმცაღა ამაზე ცოტა მოგვიანებით ვისაუბრებ.) თამარ მეფეს ორი ისტორიკოსი ჰყავდა. „ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანი“ — საქართველოს მეფის - თამარის ე.წ. პირველი ისტორიკოსის თხზულებაა( XIII ს.), „ცხოვრება მეფეთ მეფისა თამარისი“ — კი თამარის ე. წ. მეორე ისტორიკოსს ეკუთვნის (XIII საუკუნე). ორივე თხზულებაში დეტალურადაა აღწერილი თამარისა და გიორგი მესამის მმართველობა, თითოეული დეტალი, ყოველი ეპიზოდი - თუ ვის მოეწონა თამარი, ვინ რა შესათავაზა, ვინ რა უთხრა და ა.შ. რატომ არცერთ ნაშრომში არ ჩანს ისეთი დიდებული პიროვნება, გავლენიანი მეჭურჭლეთუხუცესი, როგორიც შოთა იყო? ეს და სხვა ფაქტები გვაძლევს ვარაუდის საფუძველს, რომ შოთა დევნილი პოლიტიკოსია, თუ რატომ, ამაზე მოგვიანებით ვისაუბრებ.პოეტი  „ვეფხისტყაოსნის“ პროლოგში წერს:

„მიბრძანეს მათად საქებრად თქმა ლექსებისა ტკბილისა,

გასტეხს ქვასაცა მაგარსა გრდემლი ტყვიისა ლბილისა“

  ამ ტაეპებში ნათლად ჩანს,რომ შოთას „ვეფხისტყაოსნის“ დაწერა დაუკვეთეს და ეს თამარის საქებლად, სავარაუდოდ, გიორგი მესამემ გააკეთა. შოთას არ სურდა ამის დაწერა, მაგრამ მას აიძულეს, მაგარი ქვაც კი გასტეხეს, შესაბამისად პოეტმა „საჭოჭმანები საქმე ქნა“. „ვეფხისტყაოსანი“ არ არის თამარის საქებარი პოემა, ამიტომ შოთას ახსნა-განმარტებების გაკეთება მოუხდა, რის შედეგადაც დაიწერა პროლოგი, რომელიც სინამდვილეში პოემის მერეა დაწერილი. ფაქტი,რომ შოთას „ვეფხისტყაოსანი“ დაუკვეთეს უტყუარია, რაც იმას ადასტურებს, რომ შოთა თავის ეპოქაშიც პოპულალური და გავლენიანი პოეტია. მისი სიტყვა იმდენად ფასობს, რომ მას თამარის გამეფების  გამართლება თავისი სურვილის მიუხედავად დაევალა. თუ ასეთი საქმე დაავალეს, მაშინ ის მართლაც დიდი პოეტი უნდა ყოფილიყო, რომელსაც უთუოდ ექნებოდა წინარე ნაშრომები, სხვა პოემები, ლექსები, მაგრამ როდესაც ერჩიან ადამიანს წვავენ და ანადგურებენ მის ხელნაწერებს, ეს ნათლად ჩანს ჩვენს უახლეს ისტორიაშიც, როდესაც ზვიად გამსახურდიას ებრძოდნენ, მისი სახლიც გადაწვეს, რასაც დიდი მწერლის -  კონსტანტინე გამსახურდიას ხელნაწერებიც შეეწირა. სავარაუდოა, რომ ასე გაანადგურებდნენ შოთას ნაშრომებსაც, რომლებიც ხელნაწერების სახით იქნებოდა არსებული. სწორედ ეს ხსნის იმ ფაქტს, რომ შოთას შესახებ არსად არ არის ინფორმაცია დაცული და შემონახული და რომ არც მისი სხვა ნაშრომების შესახებ ვიცით რაიმე.

   საზოგადოებაში გავრცელებულია ვარაუდი,რომ შოთას თამარი უყვარდა. ის აქებს თამარის სილამაზეს, ეს ფაქტია, რადგან თამარი მართლაც ლამაზი, ცისფერთვალება შავგვრემანი ქალი იყო, მაგრამ სავარაუდოა,რომ შოთას ის მაინცდამაინც დიდად გულზე არ ეხატებოდა. თამარის სახე ჩანს ნესტანშიც, ესაა ქალი, რომელიც სასიძოს მოკვლას შეუკვეთს. რა გახდა რუსთაველსა და სამეფო კარს შორის დაპირისპირების მიზეზი? საქართველოს უგვირგვინო მეფის - დემნა ბატონიშვილის - მოკვლა, მისთვის ტახტის წართმევა და თამარის უკანონო გამეფება. გიორგი მესამე პოემაში მეფე ფარსადანის სახედ გვევლინება, რომელიც ტარიელს - დემნა უფლისწულს სამეფოდ ზრდის. ბავშვობიდან თქმულა,რომ მომავალი მეფე სწორედ ის უნდა გახდეს, შემდეგ კი მის ჩამოცილებას გადაწყვეტს და ტახტზე თავისი ქალიშვილი აჰყავს. საქართველოს ისტორია ინდოეთის ისტორიაა, არაბეთის ამბავი და ავთანდილის ხაზი კი უბრალოდ თვალის ასახვევად და შესანიღბვადაა საჭირო. გიორგი მეფე როდი იყო უჭკუო კაცი, უთუოდ მიუხვდებოდა შოთას ჩანაფიქრს, ის კი თავის გასამართლებლად როსტევან მეფეს უჩვენებდა, რომელიც ერთი შეხედვით იდეალურ მეფედ გვევლინება, გულმოწყალე თინათინი კი თითქოს თამარია, მაგრამ თინათინი სულაც არაა „ვეფხისტყაოსნის“ მთავარი გმირი, მას მხოლოდ დასაწყისში ვხვდებით და ბოლოს, როდესაც ყველაფერი დასრულდება და ავთანდილს თავისი სატრფო მოაგონდება. „ვეფხისტყაოსნის“ მთავარი მოქმედი პერსონაჟი ტარიელია - იგივე დემნა ბატონიშვილი, თხზულების სათაურიც ამასვე ადასტურებს, თამარი არსად არ ჩანს, სწორედ ამიტომ მოუწევდა რუსთაველს განმარტებების გაკეთება და პროლოგის დაწერა. რადგან უშუალოდ სათაურზე დავიწყე საუბარი, აქვე ვიტყვი, რომ მისი მხატვრული განხილვისას „ვეფხისტყაოსანში“ არ მოიაზრება მხოლოდ მამაკაცი - ტარიელი, არამედ ქალი და კაცი. რუსთველს კონსტანტინოპოლური განათლებაც უნდა ჰქონდეს, ის კარგად იცნობს ხეთურ კულტურას, სადაც ვეფხვი ქალის სიმბოლოა. რაინდს ვეფხის ტყავი ჰმოსავს, ესაა კაცისა და ქალის ერთობა, ერთი მთლიანი, სრულყოფილი ადამიანი, რომელიც ორი ნაწილისაგან შედგება, სწორედ ამიტომაა დამკვიდრებული გამოთქმა, რომ მამაკაცის მეორე ნახევარი მისი მეუღლე - ქალია, და პირიქით. თუმცა არის კი ის ნამდვილად ვეფხვის ტყავი, რაც ტარიელს მოსავს? ეს უფრო პანტერა უნდა იყოს, ლამაზი, მოხდენილი, ველური ბუნების, რომელიც ძველად საქართველოშიც კი ბინადრობდა. მას დაწინწკლული სხეული აქვს, სწორედ ასეთი „ვეფხი“ მიიჩნევა ქალის სიმბოლოდ უძველეს ხეთურ კულტურაში და ამას თავად რუსთველიც ადასტურებს, რომელიც ჯერ ტარიელის პირით უწოდებს ნესტანს - ქალს- ვეფხვს, ხოლო შემდეგ კი იმავეს ფატმანს ამეორებინებს.

   პოემა ქრისტიანულია, ის ჭეშმარიტად ქრისტიანი პოეტის მიერაა დაწერილი, რაზეც შემდეგი მეტყველებს:

„სრულნი მუყრნი და მულიმნი მე გარე შემომცვიდიან,

მათ ხელთა ჰქონდა მუსაფი, ყოველნი იკითხვიდიან,

მტერ-დაცემული ვეგონე,არ ვიცი, რას ჩმახვიდიან.“

  რომელი მაჰმადიანი პოეტი უწოდებდა ყურანის კითხვასა და მოლების ქადაგებას ჩმახვას? სწორედ აქ დასტურდება ის ფაქტი, რომ ავტორის მაჰმადიანობა არარსებული ფაქტია და პოემა სრულაც არ არის სპარსულიდან ნათარგმნი, არამედ ის ქრისტიანი რუსთველის დაწერილია.  რადგან ჩემი მიზანი არ არის „ვეფხისტყაოსნის“ სიღრმისეული მხატვრული ანალიზი, ამიტომ რიგით დეტალებს აღარ ჩავეძიები და პოემას ემპირიულად გავარჩევ.

   ინდოთა ისტორია საქართველოს ისტორიაა. ამაში კიდევ რამდენიმე ფაქტი გვარწმუნებს, კერძოდ: ფარსადანი მემკვიდრედ ტარიელს ისე ზრდიდა, როგორც დემნა უფლისწული იზრდებოდა, შემდეგ მან თავისი მხოლოდშობილი ქალიშვილის გამეფება გადაწყვიტა, რაც სრული ანალოგია თამარის მეფედ კურთხევისა. გიორგი მესამეს ჰყავდა ძმა დავითი, იგივე დავით მეხუთე, მისი წინამორბედი მეფე და დემნა უფლისწულის მამა, მაგრამ ამასთანავე მას ჰყავდა დაც. რუსთველმა პოემაში ფარსადანს მხოლოდ და დაუტოვა, რადგან სხვა ყველაფერი უკვე ზედმეტად საეჭვო და აშკარა იქნებოდა, მაგრამ საყურადღებოა მისი სახელი - ესაა დავარ. რომელიც ორგვარად იშიფრება: 1 - ფარსადანი საკუთარი ოჯახის წევრის, სისხლისა და ხორცის, დის მოკვლით იმუქრება და ამაზეც წამსვლელი კია, დავარ ასე გავშიფროთ - რას შვრები, „და ვარ“ შენი. გიორგი მესამემ დაღვარა საკუთარი ოჯახის წევრის, ძმისწულის სისხლი, მან იგი უმოწყალოდ მოკლა. 2 - დავ-არ ში იკითხება თავად საქართველოს მეფე დავით მეხუთე. შოთამ ერთ პერსონაჟში მთელი ისტორია დამალა. ამ გმირში გაერთიანებულია გიორგი მეხუთეს დაც, ვისი რეალური პროტოტიპიც დავარია, და მათი ძმა დავით მეხუთეც.  მორიგი ფაქტი ისაა, რომ თამარიც ისევე, როგორც ნესტანი გიორგი მესამის დის, მამიდის აღზრდილია. თამარის გათხოვების შესახებ თათბირსაც 5-6 კაცი ესწრებოდა, როგორც ეს ნესტანის შემთხვევაში მოხდა. ეს ისტორია ჭეშმარიტი ანარეკლია საქართველოს უგვირგვინო მეფის ტრაგიკული ისტორიისა, როდესაც მას წაართვეს ტახტი, მოუწყვეს შეთქმულება ისევე, როგორც ფარსადანი ტარიელს მოექცა, სწორედ ამიტომაა ეს ხელმწიფე გიორგი მესამის ზუსტი პროტოტიპი. ტარიელი კი სწორედ რომ დემნა ბატონიშვილია, უბრალოდ რადგანაც იგი რეალურ ისტორიაში კვდება, ხოლო შოთა ამ ყველაფერს არ ემხრობა, ის აპროტესტებს მემკვიდრეობის კანონის დარღვევას, ჭეშმარიტების უგულვებელყოფას, მხატვრულ პოემაში ჭეშმარიტ მემკვიდრეს -ტარიელს მაინც უტოვებს ტახტს, საიდანაც ჩანს, რომ რუსთველი მომხრეა დემნა უფლისწულის, მისი გამეფებისა და ის თამარის მმართველობას არ ეთანხმება, მას ლეგიტიმურად არ ცნობს. აქედან კი აშკარაა ის ფაქტიც, რომ დაუშვებელია შოთას თამარი ჰყვარებოდა. მეორე საკითხი, სადაც მეჭურჭლეთუხუცესის შეხედულებები ეწინააღმდეგება სამეფო კარის შეხედულებებსა და გადაწყვეტილებებს საქართველოში გიორგი რუსის ჩამოყვანა და თამარისთვის დაქორწინებაა. ეს ისტორია იკითხება ხვარაზმშას შვილის - სასიძოს - მკვლელობაში, ანუ „ქმნა მართლისა სამართლისა.“

   პოემაში ნათლად ჩანს რუსთველის პოზიცია ქვეყანაში უცხოტომელთა გაბატონებასთან დაკავშირებით:

„მათ მორჭმულთა მოივლინონ, ჩვენ პატიჟნი გაგვიასდნენ,

ესე ამბად არ ეგების, რომე სპარსნი გაგვიხასდნენ.“

   სწორედ ეს მიუთითებს იმაზე, რომ შოთა ეწინააღმდეგებოდა საქართველოში გიორგი რუსის ჩამოყვანას და მას ეს ფაქტი სავსებით არ მოსწონდა. მეორე მხრივ, გიორგი მესამისთვის, ალბათ, უფრო ხელსაყრელი იყო უცხოელი სასიძო, რომელიც სხვის ქვეყანაში მაინცდამიანც კარგად ვერ „იპარპაშებდა“ და ნაკლები იყო იმის ალბათობაც, რომ იგი გიორგი მესამეს განუდგებოდა და მის წინააღმდეგ აჯანყდებოდა, მაგრამ შოთა რუსთაველი ამ საკითხშიც მართალი აღმოჩნდა, გიორგი რუსი არ გამოდგა და ის რეალურ ისტორიაში მართალია არ კვდება, მაგრამ მას თავიდან იშორებენ და ქვეყნიდან აძევებენ. „ვეფხისტყაოსანი“ ხომ მაინც მხატვრული თხზულებაა, აქ ყველაფერი ისე ხდება, როგორც შოთას სურდა, რომ რეალურად მომხდარიყო. დემნა(ტარიელი) ცოცხალი რჩება და კუთვნილ ადგილს იკავებს საქართველოს(ინდოთა) ტახტზე, ვინაიდან მას ის მემკვიდრეობით მამისგან ეკუთვნოდა ისევე, როგორც ტარიელს სარიდანისგან; გიორგი რუსი კი ვერასდროს ჩამოდის საქართველოში, ხორეზმშას შვილიც ხომ ქვეყნის საზღვრებთან კვდება, ის შიგნით შემოსვლას ვერც კი ახერხებს. რადგანაც სასიძოს თემას შევეხე, აქვე მოვიხსენიებ დავით სოსლანსაც, რომელსაც შოთა პროლოგში ლომს უწოდებს და ხოტბას ასხამს, მის მოღვაწეობას რუსთველი დადებითად აფასებს, სწორედ დავითის გამოჩენის შემდეგ იწყებს საქართველო აღმასვლას.

  ამ ეპიზოდის შემდეგ ნაწარმოები ძირითადად მხატვრული გზით გრძელდება. გვხვდება ფრიდონის,ფატმანის, უსენის, მელიქისა და სხვათა პერსონაჟები, ბოლოს კი ჩნდებიან ქაჯები, რომლებიც სრულაც არ არიან არარეალური სამყაროს წარმომადგენლები, ცოტა მოგვიანებით გამოვთქვამ მოსაზრებას ქაჯების წარმომავლობასთან დაკავშირებით, მანამდე კი პოემაში უშუალოდ მათ დანიშნულებაზე ვისაუბრებ. სამყარო ქაოსია, ეს ქაოსი კი სიკეთისა და ბოროტების ჭიდილითაა გამოწვეული. ბოროტება ხშირას სჯაბნის სიკეთეს. რუსთველი რეალისტია, ის არ ამბობს, რომ ბოროტების სამუდამოდ განადგურება შესაძლებელია, ასე რომ იყოს, მაშინ ჩვენი რაინდები მთელ ქაჯეთს გაანადგურებდნენ, მაგრამ ასე არ ხდება. ისევ რჩება ის ციხესიმაგრე, ისევ მობრუნდება როშაქი და ახალ ბოროტებას ჩაიდენს, მაგრამ ბოროტების დამარცხება კი შესაძლებელია. შესაფერის დროს ბოროტებაც კი სუსტდება, ეს პოემაში ბევრგან ჩანს, ჯერ ფატმანიც, შემდეგ კი ფრიდონიც რაინდებს სიჩქარისკენ მოუწოდებს, რადგან თუ ქაჯები მოუსწრებდნენ, მაშინ ისინი ვერაფერს გახდებოდნენ. ნესტანის გამოხსნა და ბოროტებაზე თუნდაც წამიერად გამარჯვება შეძლეს იმიტომ, რომ ქაჯები იქ არ იყვნენ, თავად ბოროტებამაც მოხუჭა თვალი, მოდუნდა და სწორედ ამ დროს შეძლეს გამარჯვების მოპოვებაც.მრავალსაუკოვანი ისტორიის განმავლობაში დამპყრობლებს ქვეყნიდან ვერ განვდნევნივდით თუ ისინი არ შესუსტდებოდნენ, ხოლო როცა ბოროტებაც აღარ იქნება ძველებურად ძლიერი, მაშინ შესაძლებელია მისი დამარცხება, თუნდაც დროებით. ჩვენ ვიგერიებთ ისრებს, მაგრამ მშვილდი კი მაინც ადგილზე რჩება და მზადაა ახალი ისრები გამოსტყორცნოს. რუსთველი ემხრობა იმ აზრს, რომ საზოგადოდ ბოროტება დაუმარცხებელია და ამის სახე სწორედ რომ ქაჯეთია. რადგანაც უკვე გავიგეთ თუ რას წარმოადგენს ქაჯეთი, რომ ის ფანტასტიკური სამყარო სულაც არაა, ახლა დავსვათ კითხვა, ვინ არიან თავად ქაჯები? საკმაოდ დამაჯერებელია ვარაუდი, რომლის მიხედვითაც ქაჯები ასასინების ალეგორიული სახეა. თუნდაც იმიტომ, რომ ისინი ისე შედიოდნენ და გამოდიოდნენ, რომ მათ ვერავინ ამჩნევდა, სწორედ ასე იქცევა ფატმანის მონაც, როდესაც ნესტანთან ციხესიმაგრეში შეიპარება. გარდა ამისა მისი ჩაცმულობაც ძალიან ჰგავს ასასინების სტილს:

„ციხისა კარი დახშულნი შევლნა მართ ვითა ღიანი,

შევიდა ზანგი პირ-შავი, თმა-გძელი, ტან-ნაბდიანი.“

  ასასინების ეპოქა რუსთაველის ეპოქაა. შოთას უაღრესად დიდი განათლება ჰქონდა, ის მეჭურჭლეთუხუცესი იყო, უეჭველად ეცოდინებოდა, თუ რა ხდებოდა მეზობელ სახელმწიფოებში და როგორი ვითარება იყო. ასასინები 1256 წელს ჯერ მონღოლების მიერ, 1273 წელს კი მამლუქების მიერ საბოლოოდ ნადგურდებიან. სულაც არაა საკვირველი, რომ შოთამ სწორედ ისინი გამოიყენა ქაჯების სახის შესაქმნელად.

   პროლოგი პოემის დაწერის შემდეგაა დაწერილი, ამიტომ მას ბოლოსთვის მოვიტოვებ, მანამდე კი ერთი-ორი სიტყვა ეპილოგზეც ვთქვათ, რომელიც სხვათაშორისდა, რუსთველის დაწერილი არ გახლავთ და ის ვინმე მესხ მელექსეს ეკუთვნის. ამის დასტური მრავალადაა, ეპილოგში ვკითხულობთ:

„ვწერ ვინმე მესხი მელექსე,მე, რუსთველისად ამისა.“

  ანუ ვიღაც მელექსე, პოეტი წარმოშობით მესხეთიდან ვწერ ამას რუსთაველის მსგავსად.

„ამირან დარეჯანის ძე მოსეს უქია ხომელსა,

აბდულ-მესია - შავთელსა, ლექსი მას უქეს რომელსა,

დილარგეთ - სარგის თმოგველსა, მას ენა-დაუშვრემელსა,

ტარიელ - მისსა რუსთველსა, მისთვის ცრემლ-შეუშრობელსა.“

  ტარიელი მისმა რუსთველმა შექმნა და არა მეო, ეს ნათლად მეტყველებს იმაზე, რომ ეპილოგი შოთას არ ეკუთვნის და, სავარაუდოდ, მისი პოემა ეპიკურად, ქაჯეთის აღებით უნდა მთავრდებოდეს, ხოლო ქორწილები და სხვა ეპიზოდები ან ამ მესხი მელექსეს დაწერილია, ან ნანუჩასი.

  ორიოდე სიტყვას პროლოგზეც მოგახსენებთ და იმ ეჭვზეც, თუ რატომ მიიჩნევა, რომ შოთას თამარი უყვარდა. მანამდე კი, არსებობდა მოსაზრება, რომ „ვეფხისტყაოსნის“ ფაბულა აღმოსავლური ამბავი უნდა ყოფილიყო, რომელიც შოთამ ლექსად ააწყო:

„ესე ამბავი სპარსული, ქართულად ნათარგმანები,

ვპოვე და ლექსად გარდავთქვი, საქმე ვქმენ საჭოჭმანები“

  უდიდესი ენათმეცნიერი ნიკო მარი იყო ამ ფაქტით დაინტერესებული. ის იკვლევდა აღმოსავლურ ლიტერატურას, წყაროებს და თუ ვინმეს შეეძლო მათი წაკითხვა, ეს სწორედ რომ ნიკო მარი იყო, მაგრამ მსგავსს ვერაფერს მიაგნო. სპარსული ამბის რამდენიმე გაშიფვრა არსებობს: 1 - სპარსული ანუ აღმოსავლური - მოქმედება ხომ პირობით არაბეთსა და ინდოეთში ვითარდება - აზიაში, აღმოსავლეთში. 2 - თითქოს ესაა სპარსული ზღაპარი და რუსთველი მას არა ეპიკურ პოემად, არამედ რიგით ამბად, სპარსულ ზღაპრად მიიჩნევს.

  პოემის მეცხრე სტროფი ერთ-ერთი საკვანძო სტროფია, რომელშიც ვკითხულობთ:

„მე, რუსთველი, ხელობითა ვიქმ საქმესა ამა დარი;

ვის ჰმორჩილობს ჯარი სპათა, მისთვის ვხელობ, მისთვის მკვდარი.

დავუძლურდი, მიჯნურთათვის კვლა წამალი არსით არი;

ანუ მომცეს განკურნება, ანუ მიწა მე სამარი!“

   სწორედ ამ სტროფიდან ვიგებთ, რომ პოეტი რუსთაველია და გარდა ამისა ბოლო სტრიქონში იკითხება სამარი - თამარი, ჟღერადობა ერთია, თამარს ჯარი ემორჩილება, სწორედ ესაა შოთას სიყვარულის ერთადერთ მტკიცებულებად მიჩნეული, მაგრამ ამ მოსაზრებას ეწინააღმდეგება პოემის მეცხრამეტე სტროფი:

„ჩემი აწ ცანით ყოველმან, მას ვაქებ, ვინცა მიქია;

ესე მიჩს დიდად სახელად, არ თავი გამიქიქია!

იგია ჩემი სიცოცხლე,უწყალო,ვითა ჯიქია;

მისი სახელი შეფარვით ქვემორე მითქვამს,მიქია.“

  პოეტი თავად წერს, რომ თავისი სატრფოს სახელი შეფარვით, პოემაში დამალულად უქია, თამარს კი ის სააშკარაოზე აქებს:

„თამარს ვაქებდეთ მეფესა სისხლისა ცრემლ-დათხეული.“

  გარდა ამისა, თუ მართლა თამარს ასხამდა ხოტბას იქ სრულიად უადგილო იქნებოდა მისი მეუღლის - დავით სოსლანის - ქება-დიდებაც, ქალზე შეყვარებული კაცი სატრფოს ქმრის ქებას ნამდვილად არ დაიწყებდა. თავად შოთას სიტყვებიდან გამომდინარე ჩანს, რომ სატრფოს სახელი დამალულია და ის სულაც არ არის ხმამაღლა წარმოთქმული თამარი. პოემის ფაბულაც არ იძლევა იმის დასტურს, რომ შოთას თამარი უყვარდა, პირიქით. თუ ვინ უყვარდა შოთა რუსთაველს ეს არავინ იცის, ეს ცოდნა უდიდეს სიყვარულთან ერთად პოეტმა საფლავში წაიღო, მაგრამ, ვეჭვობ, რომ შოთას პოლიტიკური ქორწინება ჰქონდა, რაც სრულებით არ არის გასაკვირი მე-12 საუკუნეში, ის ხომ თორელი დიდებული, მეჭურჭლეთუხუცესი იყო. შესაძლოა, არ უყვარდა თავისი ცოლი და მალულად საყვარელიც ჰყოლოდა, ვისაც „ვეფხისტყაოსანი“ მიუძღვნა. ფატმანის პერსონაჟი, მისი განცდები ძალიან ჰგავს პოლიტიკური ქორწინებით დაღდასმულ ადამიანს, პოემაში ჩანს, რომ შოთამ ზუსტად იცის რას გრძნობს ეს ადამიანი, თუ რაოდენ რთულია ამ ყველაფერთან შეგუება, რომ გამუდმებით უყურებ შორეთს, ჰორიზონტს და მაინც ვერაფერს ხდები, ჩარჩოებსა და მარყუჟებში ხარ მოქცეული, ამიტომ იძულებული ხარ ამქვეყნიურ სიამეებში - სასმელში, გართობასა და საყვარლებში ჰპოვო შვება. შესაძლოა, რუსთველმა უბრალოდ იცოდა ასეთი „სიყვარულის“ შესახებ და ეს ვინმეს ისტორიაა, მაგრამ უფრო სავარაუდოა ის, რომ შოთამ თავად თავის სიყვარულზე დაწერა. მისი საყვარელი კი არ იყო დიდგვაროვანი, პოეტს მასთან ყოფნას უკრძალავდნენ, ამიტომ ამბობს, რომ თავი არ გაუქიქია - ანუ დაუმცირებია და სააშკარაოზე არ გამოუტანია მისი რჩეულის სახელი, ქალის, რომელსაც მსოფლიო დონის ეპიკური პოემა „ვეფხისტყაოსანი“ ეძღვნება.

გიორგი ჩაჩხიანი